Төрөөбүт төрүт тылбыт туһунан хоһооннору билсиҥ, туһаныҥ!
Л. Афанасьев
Төрөөбүт тыл
Төрөөбүт төрүт тылбыт
Ийэ мичээринии минньигэс,
Аҕа алгыһыныы амарах эбит.
Төрөөбүт төрүт тылбыт
Элиэнэ эҥээринии эриэккэс,
Алаас симэҕинии сиэдэрэй курдук.
Төрөөбүт төрүт тылбыт
Олоҥхо курдук алыбынан,
Тойук курдук кэрэтинэн
Умсугутар буолар эбит.
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ
Чыычаахха — чыычаах чуопчаарар тыла,
Сүүрүккэ — сүүрүк сипсийэр тыла,
Этиҥҥэ — этиҥ эрчимнээх тыла —
Илгэлээх истиҥ ийэ тыл буолар.
Оттон бу миэхэ ийэм
биэрбит тыла,
Олоҕум тыла,
Тапталым тыла —
Мин төрүт тылым, мин ийэ
тылым
Саргылаах сахам
Саҥата буолар.
Өлбөт мэҥэ
Тылбыттан булабын
Ааспыт кэмнэр
Айыы санааларын,
Бүгүҥҥү күнүм көмүс
түгэннэрин,
Кэлэр кэмнэр кэтит
кэриҥнэрин.
Кининэн эрэ
Тыыннаах тапталым
Нарын саҥатын
Туойар кыахтаахпын,
Өлүөнэм үрүҥ түүнүн
үчүгэйин,
Өлбөт өрөгөй бардам
баҕатын.
Кининэн эрэ,
Кининэн эрэ,
Кэпсиир кыахтаахпын,
силигин ситэрэн,
Сэмэй сүрэх
Сип сибигинэйиитин,
Сээркээн сэһэн иһирэх
иэйиитин,
Эр санаабыт төлөнүн,
омунун,
Дуоһуннаах дьайыыбыт
Дуоспурунун.
Олох ханнык да ыар
түгэнигэр
Ийэ тылгыттан абыралы
булуоҥ,
Кини баай байҕалыгар
тиксэҥҥин
Баай дууһаланыаҥ,
Өлбөт өйдөнүөҥ.
Эҥин эгэлгэ,
Кэрэтик иһиллэр
Үгүстэр, үгүстэр дархан
тыллар.
Тыллар бары туспа кэрэлээхтэр,
Бары туспа
Уран ойуулаахтар.
Оо, ол эрээри дууһаҥ
тугэҕэр,
Эн бар дьонуҥ санаатын
саталыыр,
Ийэ эрэ
Тылгынан этиллэр
Итии иэйиилэр
Сөҥөн сыталлар.
Ол иһин Дьылҕа
Киһиэхэ анаан
Биэрбит эбит
Ийэ тыл алыбын.
Нууччаҕа — нуучча номоҕон
тылын,
Caxaҕa — саха сайаҕас
тылын.
Төрөөбүт тыл: хоһоон//
Хоһооннор: [орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар] /Семен Данилов ;
[хомуйан оҥордо С.И. Тарасов, киирии тылы суруйда
М.Е.Тимофеев]. —
Дьокуускай : Бичик, 2005.- с.120
САХА САҤАТА
Эппэр ийэм үүтүн кытта
Иҥмит эбит, быһыыта,
Кустук өҥнөөх,
Кымыс сыттаах
Сахам мандаар саҥата.
Кини миигин
Таптыыр, ыллыыр
Тыыннаах, сырдык
дууһалыыр,
Кини миигин
Кырыыр, алгыыр
Эрдээх хоһуун санаалыыр.
Кини миэнэ —
Барҕа баайым,
Өлбөт мэҥэм — мин дьолум.
Кини миэнэ —
Ыалдьар ыарыым,
Үлэм, күнүм — мин соргум.
Кэмниин тэҥҥэ,
Дьоммун кытта
Кэхтибэккэ сайдыахтын
Кустук өҥнөөх,
Кымыс сыттаах
Сахам аптаах саҥата.
Саха саҥата: хоһоон
// Хоһооннор: [орто уонна улахан саастаах оскуола оҕолоругар] /Семен Данилов ;
[хомуйан оҥордо С.И. Тарасов, киирии тылы суруйда
М.Е.Тимофеев]. —
Дьокуускай : Бичик, 2005.- с.150
ЧУГДААРДЫН БАРЫ
ДОЙДУЛАРГА
Нуучча тыла,
доҕотторбут тыла,
Дириҥ далай уутунуу
дэлэйгин!
Саҥа үйэбит
саҥарар тыла
Сир симэҕин курдук
сиэдэрэйгин!
Барҕа баайбыт,
модун күүспүт буолан,
Дуораһыйа көттүҥ
тойуктарга,
Доҕордоһуу аартыгын
тобулан,
Чугдаардыҥ
бары дойдуларга!
Сахам
сайаҕас тылын байытан,
Сааскы күн
көмүс кыымнарын куттуҥ,
Төрөөбүт тылбар
төлөҥҥүн кутан,
Хомоҕой
хоһооннорбор холбостуҥ!
ЧУГДААРДЫН БАРЫ ДОЙДУЛАРГА
: хоһоон// Талыллыбыт айымньылар: кэпсээн, хоһооннор, поэмалар, тылбаастар,
ахтыылар, ыстатыйалар/ Макар Хара.- Дьокуускай: Сайдам, 2016.- с.271
Таптаабытым мин саха ырыатын
Талах биһиктээх эрдэхпиттэн:
Ытыы да сытан ах барарым
Ырыа алыптаах тылларын истэн.
Умсугуйбутум, устар долгуннуу,
Уһуннук кутуллар олоҥхо тойугар.
Бигэнэрим, төлөннөрү одуулуу,
Бухатыырдар чаҕылҕан сырыыларыгар.
Этиэхпин баҕарарым туохтан
Долгуйарбын
Олоҥхо умсугутар тылынан…
Ол баҕарыыбын билигин булларбын
Бу хоһооннорум быыһыттан.
Таптаабытым мин саха ырыатын: хоһоон // Таптыыр сахам тылынан :
хоһооннор / Савва Тарасов. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота,
1961.-с. 37
Төрөөбүт тылбынан саҥарабын
Саҥа үйэ оҕотобун –
Компьютер оонньуурдаахпын,
Аныгы кэм киһитэбин –
Анааран элбэҕи билэбин.
Ол эрэн умнубаппын,
Омугум саха буоларын,
Төрөөбүт тылбынан саҥарабын,
Туойабын, ыллыыбын, үөрэбин.
Бахсылыырап, У. Төрөөбүт тылбынан саҥарабын: хоһоон // Үрүйэчээн
: [алын кылаас оҕолоругар ааҕар кинигэ / хомуйан оҥордулар: Г. С. Гаврильева,
Л.С. Заровняева ; худож. Н. Н. Николаева]. -Дьокуускай : Бичик, 2012.-с.6; то
же Саптан саҕалаан : Кыра саастаах оҕолорго хоһооннор / Уйбаан Бахсылыырап ; С.
Ефремова ойуулара. — Дьокуускай : Бичик, 2003.-с.17
ТЫЛ
Тыл арыт өһөскүн,
Ыарахаҥҥын. сөҥҥүн,
Тааскын, симилиэскин,
Укулаат тимиргин.
Тыл арыт кытаанаххын,
Taaһы быһар алмааскын,
Хатарыылаах ыстаалгын.
Килэккэй киил маскын.
Тыл арыт чэпчэкигин,
Дэлэгэйгин, элэккэйгин,
Санаа хоту салаллаҕын,
Үөрэ-дьүөрэ кутуллаҕын.
Тыл арыт кынчаалгын,
Арыт тапталгын,
Арыт хомолтоҕун,
Арыт урдук дьолгун.
Өстөөхпөр буол кынчаал,
Ийэ дойдубар — таптал,
Kyhaҕaҥҥa — хомолто,
Учугэйгэ — урдук дьол!
Тыл: хоһоон // Хоhооннор
/ Баал Хабырыыс : [орто саастаах оскуола оҕолоругар / хомуйан онордо З. В.
Мигалкина ; худуоһунньук. И. Ю. Пестряков]. -Дьокуускай : Бичик, 2013. –с.93
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ
Ириэнэхтэн иҥнибэтэх
Ийэ тылым.
Тоҥтон толлубатах
Төрөөбүт тылым.
Сымыйаҕа сыстыспат,
Хараҥалыын ханыыласпат,
Сырдыгынан сыдьаайбыт
Сахам тыла барахсан!
Баттал күүһүн бахтаппыт,
Көнүлгэ өрө көтүппүт
Айыллыбыт аҕа тылым.
Икки атаҕы тыыннаабыт
Иитиллибит ийэ тылым.
Үс саханы үөскэппит
Үтүөкэннээх сахам тыла!
Өстөөҕүгэр өһүөннээх,
Доҕоругар бэриниилээх,
Туохтан даҕаны толлубат
Таптыыр сахам тыла!
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ: хоһоон// Соргу көтөҕүүтэ:
хоһооннор/ Ойуку.- Дьокуускай: Бичик, 2019.-с.100
ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ
Аны сорох ыччаттарбыт
«Аҕаа», «ийээ» да диэбэттэр,
Төрөөбүт төрүт уус тылбыт
Төһөлөөх баайын билбэттэр.
Айыллыбыт тылын сирэн,
Аанньа ахтыбат чалапаай
Бэйэтин тылын иэйэн,
Тугунан долгуйа таптыаҕай?..
Сахалыы, нууччалыы,
омуктуу
Саҥарааччыга мэлдьи мин
Сөрү-сөҕө, ордугургуу,
Сүрэхпиттэн сүгүрүйэбин.
Төлкөлөөх сайдыы,
дьиҥинэн,
Төрөөбүт тылтан төрүөттээх.
Ийэ тылыгар тирэҕирэн,
Элбэх омуктуу билиллиэхтээх.
Төрөөбүт тыл:
хоһоон// Хоһооннор, поэмалар, Агния Барто хоһоонноруттан тылбаас/Феоктист
Софронов; [хомуйан оҥордо уонна киирии тыл авт. С.А.Попов – Сэмэн Тумат].-
Дьокуускай: Бичик, 2013.-с.9
Оҕо сааспыттан
Олус да
Истиҥник ылыммыт
Ийэлээх аҕам
Иһирэх саҥалара —
Эн буолаҕын,
сахам тыла барахсан.
Эбэлээх эһэм
Эйэҕэс санааларын
Этэллэрэ —
Эриэккэс сахам тылынан.
Сарсыарда тахсар
Сэргэх күннүү
Сылаастык,
Сырдыктык
кутуллара дууһабар
сахам тыла барахсан…
Самаан сайын
сайаҕас сыһыанынан,
түптэтин буруотун
уратылаах ахтылҕанынан
эппэр-хааммар
иҥэн сылдьар
сахам тыла барахсан.
САХАМ ТЫЛА
БАРАХСАН: хоһоон// Сырдык иэйиим: хоһооннор/ Иван Мигалкин.-Дьокуускай:
Бичик,2019.- с.417
МИН САХАБЫН
Улуута суох норуоттан
Удьуордаах урааҥхайбын,
Умса тарт, тиэрэ бырах —
Хаптаҕай сирэйдээх сахабын.
Аан дойдуга атын маннык
Айылгылаах омук суох,
Атыттартан итэҕэс
Сананымыах, доҕоччуок!
Сахалыы саҥабыттан
Саатыам суоҕа ханна да! —
Сиргэ саха омук баарын
Санаттын мин бу ырыам да!
МИН САХАБЫН: хоһоон
// Иэйиим сырдык сыдьаайа: хоһооннор, поэт туһунан ахтыылар, библиогр.
ыйынньык/ Василий Саввин .- Дьокуускай: Бичик, 2008.- с.
САХАҤ ТЫЛЫГАР ИТЭҔЭЙЭЭР
Кэпсэт хайа да тылынан:
Улуу Пушкинныы нууччалаа,
Шекспир тылыгар сүгүрүйэ
Английскайдыы да саҥараар.
Быһаарыс хайа да тылынан
—
Дабай сыырдары, хайалары,
Өйүҥ-санааҥ чыпчаалынан
Итэҕэт хайдах кыайаргынан.
Арай иэйэр буолаар дуу
Төрөөбүт төрүт тылгынан,
Сахаҥ сайдам тылынан!
Кутуҥ-сүрүҥ кистэлэҥин,
Тапталын истиҥ иэйиитин,
Дьолуҥ үрдүк өрөгөйүн,
Мунчаарыы муҥкук муҥун
Сахалыы этээр,
Сахалыы иэтээр!
Оччоҕуна эйигинниин
Айбыт айылҕаҥ алгыһа
Аргыстаһыа мэлдьитин,
Ийэ тылыҥ иилии кууһан
Араҥаччылыа, арчылыа.
Тапталгын, дьолгун,
кырдьыккын
Сахаҥ тылыгар итэҕэйээр,
Төрөөбүт төрүт тылгынан
Олоҕуҥ суолун солоноор!
САХАҤ ТЫЛЫГАР ИТЭҔЭЙЭЭР:
хоһоон //Талыллыбыт айымньылар: хоһооннор, поэмалар, проза: 1994- 2002. 2-с
том/ Наталья Харлампьева.- Дьокуускай: Бичик, 2003.- с.40
Саха тылынан
Иван Гоголев
Төрөөбүппэр аал уот үөрэн
Тигинэччи умайбыта
Аастыйбыт астаах эбэм
Ботугураан алҕаабыта
Аптаах саха тылынан.
Ийэм куобах суорҕанынан
Дьыбар киэһэ суулуу-суулуу
Кынаттаах ат туһунан
Ыллыыр этэ оргууй-оргууй
Намыын
саха тылынан.
Оҕурдаан туппатаҕым
Уон сэттэбэр ол аты,
Биир чох хара харахтааҕы
Мин дьолум диэн
ааттаабытым
Уоттаах
саха тылынан.
Көҥүл кыраай күөрэгэйэ
Ыллыах – диэн ыҥырбыта,
Хомус курдук дьүрүһүйэн
Мин сүрэҕим хардарбыта
Уран
саха тылынан.
Истиҥ тойук оҥорон,
Махтал тылын эппитим
Саха ньургун доҕотторо
Үтүө нуучча дьонугар мин
Сылаас
саха тылынан.
Бар дьонноруом, хаһан эмэ
Үөрэр-көтөр күҥҥэ арыт
Мин сайаҕас, мин сэмэй
Ааппын ахтан ааһаарыҥ
Таптыыр
сахам тылынан.
Иван
Мигалкин
Киэн
тутун, эн саха буоларгынан!
Ханнык да кэмҥэ, ханна да сылдьан
Киэн тутун, эн саха буоларгынан –
Сахалыы намыын саҥанан,
Дууһаны күүкэтэр оһуокайынан.
Сымыйалыыр диэни
билбэтэх
өбүгэлэргтнэн,
Тоһуттар тымныыттан
толлубатах
удьуоргунан.
Күүстээх тапталга
бэриниилээх
кыргыттаргынан,
Ыалдьыты үөрэ көрсөр
Аламаҕай санаалаах эмээхситтэргинэн.
Ханнык да кэмҥэ, ханна да сылдьан
Киэн тутун, эн саха буоларгынан!
Максим Кирович Аммосов туhунан хоhооннор
Илья Чаҕылҕан
Максим Аммосов
Хас кыайыы,
хас үүнүү
Хардыытын ахсын
Харахпар
күлүмнүүр
Аммосов Максим.
Самныбат
саргылаах
Сахабыт сирин
Саар сиэнэ –
баай, кулаах
Саралаан
сиирин.
Тэлитэ тэбэргэ
Ахсаабат
бастыҥ
Тэтимнээх тыын
бэргэн
Аммосов
Максим!
Сахабыт
махтанар:
Батталтан тахсыым
Батаһа – банаар
Аммосов
Максим.
Партия этиитин
–
Былаанын тиэрпит,
Олохпут ситиитин
Оҥорсор
сирдьит!
Кыракый
омуктар
Хотугулуу илин
Тыалара уһуктар,
Тыаһыыр ол
иһин.
Хас кыайыы,
хас үүнүү
Хардыытын ахсын
Харахпар күлүмнүүр
Аммосов Максим.
Илья Чаҕылҕан
Аммосов колхозка
Кэлимсэ холбоһук олоҕу
Кэскиллиир колхозтар турдулар,
Урукку сор ийэ олоҕун
Утары охсуһан бардылар.
Хаалынньаҥ чороҥ ыал өйдүөннэр
Хамыллан халыҥ күүс ылыста,
Оһумас оргуйуу күргүөмэр
Омуоһап артыала таҕыста.
Ытымнаах, кыайыылаах үлэни
Ыһыыны, хомууру ыыттылар,
Массыына суоллара сэлэнэн
Арыыга, алааска сыттылар.
Кырдьыктаах, кылааннаах кыайыынан
Тотумаҥ, сытайан турунуҥ!
Кыайыыттан кыайыыга кытыастан
Туйгуннаах олоҕу олоруҥ!
Юрий
Потапов-Саргын
Арай Максим
Арай Максим
барахсан
Туран кэллин
билигин.
Төрүт буора,
дойдута
Тупсубутун
көрдүн.
Үөрүөх этэ
истиҥник
Хаамыах этэ
чиҥ-чиҥник.
Сүүрбүт-көппүт
эрэйим
Охсон испит
эркээйим
Олох дохсун
суолунан
Ойон иһэр ат
курдук.
Атын дьонтон
хаалбакка
Сайдан-үүнэн
испит диэн
Өрө күүрэн
уруйдаан
Тыл этиэх этэ
айхаллаан.
Тохтуу түһэн
болҕойон
Тула өттүн
анааран
Ханнык олох
билигин
Биһигини бигиирин
Өтө көрөн,
сэрэйэн
Сөбүлэһэн,
утарсан
Сүгэ-балта
тылынан
Чынырҕаччы
саҥаран
Сыыһар-табар
суолбутун
Этиэх этэ күн
бүгүн.
Арай Максим
барахсан
Туран кэллин
билигин
Төрүт буора
дойдута
Тупсубутун көрдүн,
Оҕо сылдьан
сырсыбыт
Хатырыгын
буорунан
Аймах дьонун
үөрүүтүн
Биһигинниин үллэстэн
Үөрүөх этэ
истиҥник
Хаамыах эт
чиҥ-чиҥник.
Кэриэстээҥ Максимы!
Аммосов Максимы ким умнуой,
Сахабыт биир бастыҥ киһитин,
Платон олоҕун ким умнуой,
Аатырбыт уус тыллаах поэтын.
Сахабыт саргытын арыйсан
Хараҥа хараҕын аспыккыт,
Революция кыымын ысыһан
Инники эрдээхтик барбыккыт.
Эһиги олоххут суолларын
Ымсыыран, баҕаран ааһабыт,
Сыраҕыт, кэриэскит туоларын
Үлэнэн күүһүрдэ турабыт.
Ытыктыыр буолуоҕуҥ Максимы,
Сахаттан маҥнайгы марксиһы,
Эрэнэн таптыыра ыччат.
Б.Уһунуускай - Сэки
Ойуунускай, Омуоһап
Саха сирин сааскы кэмин,
Саҥа олох туһугар
Олохторун толук биэртэр
Ойуунускай, Омуоһап.
Хос ырыата:
Талыы Таатта, налыы Наммыт
Талааннаах уолаттарын
Ыраас, сырдык ааттарын
Ырыа гынан ыллыаҕыҥ!
Хоту дойду хотойдоро
Махсыым уонна Былатыан
Сору көрсөн, олус эрдэ
Суох буолбуккут абатыан!
Күндү, көмүс уҥуоххутун
Көрдөөн, ирдээн булларбыат,
Намнаах Таатта сибэккитин
Холбуу тутан уурдарбыат.
Улуу куйаар уорҕатыгар
Уоттаах сулус буолаҥҥыт
Саха сайдар суолларыгар
Сандаарыччы сырдыыгыт.
Иван Алексеев
Максим Кирович Аммосов туһунан ырыа
Саргытын айхаллыыр
Саха дьон тойугар
Иһиллэр эн саҥаҥ дуораана,
Дойдуну куйахтыыр
Дьэрэкээн алмааска
Оонньуур дии эн санааҥ кустуга.
Хомпоруун хотойбут,
Хаан-уруу доҕорбут,
Чулууттан чулуубут
Чаҕылхай Максиммыт!
Доҕордуу нууччалар
Казахтар, киргизтэр
Махтана ахталлар эн ааккын,
Ийэ сир туһугар
Дьон норуот сүрэҕэр
Сулустуу күлүмнээн барбыккын.
Хомпоруун хотойбут,
Хаан-уруу доҕорбут,
Чулууттан чулуубут
Чаҕылхай Максиммыт!
Кырсалаах кыраайыҥ
Дьол аанын арыйан
Ыраата айанныы туруоҕа,
Төрөөбүт күн сиргэр
Эн өлбөт кэриэскэр
Ол ытык өйдөбүл буолуоҕа.
Хомпоруун хотойбут,
Хаан-уруу доҕорбут,
Чулууттан чулуубут
Чаҕылхай Максиммыт!
Иван Алексеев
Аны биирдэ кэпсээ, Максим
Аны биирдэ кэпсээ Максим,
Оҕо-оҕо саастаргын,
Олорун ааспыт кэмнэргин,
Барҕа-баҕаҥ туох этэй?
Аны биирдэ кэпсээ, Максим,
Олох иһин охсуһуу
Очурдарын-эриирдэрин,
Онно ким кыайыахтааҕын?
Өссө биирдэ эт эрэ,
Өлөр-өлүү диэн тугун,
Өлөн баран тиллиини,
Тиллэн баран, баҕаҕын...
Василий
Майскай
Туойуом
этэ эйиигин
Үйэ үйэлиин,
Кылаас кылаастыын хабырыйсар
Түрбүөннээх кэмигэр
Нам улууһун буор үүтээнигэр
Биир киэһэ уол оҕо төрөөбүтэ.
Оҕо, оҕо курдук түргэник
улааппыта.
Ол эрэн, олоххо атын этэ
санаата,
Туох буолуохтааҕын инникитин
Өтө көрөр талааннааҕа.
Туойуом этэ эйиигин –
Умайар уот санаалаах
Кыынньар кыым сүрэхтээх
Төлөннөөх туйгун киһини
Дэлэҕэ да, этиэхпит дуо,
Хатан тимир токуруйуон
кэриэтэ
Булгу ыстанарын курдук
Кытаанах санааҕын
кыларыппакка
Охтубутун охсуһуу суолугар...
Дьыллар, хонуктар буурҕалыы
көттүлэр да,
Эн суолгун кыайан типпэтилэр.
Кыымтан кыһыл төлөн
кытыастар,
Эн сүрэххэр аймах норуот
кыымы ыспыттар,
Онтон кутааланан үйэлэргэ
умуллубат
Уот киһиэхэ кубулуйбуккун
буолбаат!
Дьөгүөр Түбэ
Көрсүһүү
Чаҕылхай көрсүһүү күннэрэ этилэр,
Дуоһуйа билсиһии кэмнэрэ буолбута:
Дорообо табаарыс! Мин Намтан Максиммын!
Дорообо, Тааттаттан. Былатыан диэммин мин!
Сып-сылаас тарбахтар ыгыта тутуһан.
Имнэрэ тэтэрэн мичиҥнии турдулар,
Сүрэхтэр сөпсөһөн, сүрдээхтик долгуйан,
Сүр күүскэ, сүр күүскэ тэбис-тэҥ тэптилэр.
Уолаттар үөрсэннэр куустуһан ыллылар.
Тыллара чаҕылхай, кэпсэтии боччумнаах,
Тлааны-дьоҕуру толору туһанан
Туйгуннук, туйгуннук үөрэниэх буоллулар.
Кружок аһаннар, билии-күүс эбинэн
Ленин үөрэҕин тарҕатыах дэстилэр,
Бассабыык партия кэккэтин хаҥатан
Баайдары утары охсуһар сыаллаахтар.
Олунньу сарсыарда истибит эбиттэр
Өктөөбүр кыһыйбыт-абарбыт сататын,
Сол сата кылыстаах кымньыытын тутаннар
Өргөстөөх охсуһуу уотугар бардылар.
Уолаттар охсуһуу үөһугэр киирэннэр:
"Суох буолуҥ, буржуйдар! Былааһы сэбиэккэ!" -
Чаҕылхай бойобуой тыллары эттилэр,
Өктөөбүр кыһатыгар ыстааллыы хаттылар.
Уолаттар, убайдар, аҕалар, эһэлэр -
Чаҕылхай Максиммыт, бөлөһүөк Былатыан,
Тиллэҥҥит иккистээн көрсөҥҥүт. куустуһан
Ирбэт буор түөлбэбэр сып-сылаас ил гынна.
Эн Максим!
Эн, Максим!
Тыыннаахтан-тыыннааххын,
Саҥарбыт чаҕылхай тылларыҥ
Сардырҕас кыымнара күөртэнэн,
Сайдыылаах олоҕу тутуһар –
Кэскилгэ аналлаах суол аанын
Тэлэччи аһыстыҥ
Эн, Максим.
Дьоллоохтон дьоллоохун
Ильичтиин дорообо тутуһан,
Бойобуой соругун толорон,
Бигэ биир саллаата ааттанныҥ –
Төрөөбүт
дойдугун биир ньыгыл
Союзка
угуйтуҥ, Эн, Максим.
Эн, Максим, куруутун эдэргин,
Тыллыбыт ньургуһун курдуккун.
Сардаана сибэкки тутуурдаах
Тэтэркэй имнэрдээх уолчааҥҥын –
Чаҕылхай,
сайаҕас саханы,
Мөссүөнүн көрөрөрүҥ, Эн, Максим.
Эн, Максим – нууччаҕын, казаххын,
Сайдыылаах сахаҕын, киргизкин,
Сүүс омук номоҕо, таптала –
Түмсүүлээх
Советскай норуоппут
Ньургуннаах
геройа, Эн, Максим.
Эн, Максим, комсомол убайа.
Бар дьонуҥ ытыктыыр доҕоро,
Көлүөнэ киэн туттар киһитэ,
Партия кырдьаҕас саллаата –
Туймаада
ыһыаҕар куруутун
Бочуоттаах ыалдьыккын, Эн, Максим.
И. А. Бубякин
“Үрүҥ буур” сайылыгар
Максим Аммосов сайылыгар
“Үрүҥ буурга” туруннубут.
Томторго сытар таастарыгар
“Хатырык” диэн суруллубут.
Өлөн бараммыт кырдьаҕастар
Косовороткалаах уолу көрөллөрө
Оҕус сиэтиллибит сонуоктар
Хатыҥынан туолан тураллара.
Лена саҥа төрөөбүтүн
Ити уҥуохтар билэллэр.
“Үрүҥ буурга” үктэммитин
Ленаҕа саҥа кэпсииллэр.
Харах уутунан силимнээн
Дууһабытын холбоото,
Үтүө баҕаны түмүктээн
Сэргэни кууһан уураата.
2004 с. “Үрүҥ буур”.
Андрей Кобяков
Барыбыт
Максиммыт
Сахам сирин
үрдүнэн
Омуоһаппыт
ааттанар
Албан аата
ырыа буолан
Алааһыттан
көтөн тахсар.
Үйэлэр тухары
Эн сырдык
сулустуу
Албан ааккынан
Сандаар!
Эдэр ыччат
кэскилин
Эркээйитин
аспытыҥ.
Саха омук
сарсыҥҥытын
Саргыларын салайбытыҥ.
Барыбыт
туһугар
Охсуһан
аҕалбыт
Дьоллоох
олоххор
Махтал!
Улууканнаах
убайбыт
Умнубаппыт Эйиигин.
Үйэ буоллун,
үөрэх буоллун
Тэҥҥэ хаамса
сылдьыһаҕын.
Чаҕылхай
Махсыыммыт –
Барыбыт
Махсыыммыт,
Эйиэхэ буоллун
Айхал!
15.02.2007 с.
А. Дунаев
Хайабыт үрдүгэр
(М.К. Аммосов 110 с. көрсө)
Олоххо талаһыыҥ
Сиккиэрин салгына,
Норуотуҥ дьылҕатын
Тыынар тыынын тыына!
Сүҥкэн үтүө дайыыҥ
Чөл-өл этитиитин
Сомоҕо сүмэтэ
Сахабыт тускута!
Өркөн дуолан өйүҥ,
Киһи туһа үлэҥ
Урааҥхай саргыта.
Өлбөт-өспөт аата!
Айаммыт аартыгар
Мэһэйи билиммэт
Кырдьыкпвт үрдүгэр
Сымыйа ыттыбат!
Саргылаах сахабыт
Сайдарын туһугар
Чаҕылхай Максиммыт
Хайабыт үрдүгэр!
Сахалыы
уруйдан-айхаллан
(М.К.
Аммосов аатыгар)
Сахам
норуотун Буула5а Санаата, Өркөн
Өйө!
Үйэ уларыйар суо хабыр киирсиитигэр өлө,
Быстах дьылҕа иннин түгэҕэр тимирэ сүтүмэ!
Хараҥа-дьай абааһы сиир күүһүгэр бэринимэ!
Иинэҕэс иирэ талахпыт курдук иилии эрийсэн:
Тыҥ хатыытын кылаанын санатан өрө тэптэрэн.
Хараҥаҕа тыкпыт үрүҥ көмүс күннүү сыдьаайан,
Үөһээ көтөн таҕыс! Сахалыы Уруйдан, айхаллан!
Николай Пестряков
Максим Омуоһап
Өрөгөйдөөтө Өктөөп
Ийэ дойду дуолунан,
Хаамар Махсыым Омуоһап
Олох сайдар суолунан.
Күннээх үрдүк мыраантан
Төрөөбүт Намын одуулуур,
кыынньар көй уотуттан
Бастаан кини мичээрдиир.
Алаас, кытыл дьонунаан
Сиһилии сэһэргэһэр,
Колхоз, совхоз ыалынаан
Киирэн кэлэн билсиһэр.
Норуот иннигэр нарын
Тылы этэр ураннык:
"Съезд, Пленум уурааҕынан
Аһара толоруҥ! Саманнык..."
Сайдар-үүнэр норуотун
Сахатын сирин таптыы,
Советскай сир устун
Салгыы барар айанныы.
Өрөгөйдөөтө Өктөөп
Ийэ дойду дуолунан,
Хаамар Махсыым Омуоһап
Олох сайдар суолунан.
Л.
Нестерева
М. Аммосов
Сахам сиригэр
Ыалдьыттыы кэлбит
Киргиз уола ыйытта
Бүгүн миигиттэн:
“Максим Аммсосов
Музей дьиэтин
Мин хайдах булабын?
Хайаан да мин онно
Сылдьан барыахтаахпын”.
Уйадыйа долгуйа
Мин махтана санаатым:
“Үйэлэргэ Саха сиригэр –
Киргизтэр, казахтар, нууччалар
Саха норуотун чулуу уолугар
Сүгүрүйэ кэлиэхтэрэ”.
Павел Янов
М.К. Аммосовка
Оҕом портретын кытта сэргэ
Эн портреккын сакаастаатым,
Хоспор туруохтара бииргэ
Оҕом эн сырдык мөссүөҥҥүнээн.
Киһини билэр буолуоҕуттан
Кини биллин эн охсуһуугун.
Кирдээх хоп, өһүөн охсуутун.
Кистэммит чаҕылхай олоххун.
Эн курдук таптыы үөрэннин
Буурҕанан силбиэтэнэр олоҕу.
Эн курдук норуотун эрэннин,
Айыстын ийэ сиригэр дьолу!
С. Эльскэй
Максим Аммосовка
Баараҕай большевик
Үөрэҕэр уһуллан
Өлөртөн-өргөстөн
Дьулайбат-толлубат
Өркөннөөх, төлөннөөх
Санааны ылынан,
Тыын быстар охсуһуу
Уотугар сылдьаҥҥын,
Эр модун санаабын
Ол онно күүрпүтүҥ,
Дьон-норуот туһугар
Турунан барбытыҥ.
Оо, Максим! Эн бардыҥ
Кутталаах суолунан
Большевик албаннаах
Сырыытын толоро,
Норуотун иннигэр
Күүрээннээх айаҥҥа.
Оо, Колчак боруонун
Дьэ, хайдах туоруугун.
Сүүс моһол туорайын
Этэҥҥэ ааһаҕын
Ытылла, силлиэни
Курдаттыы көрөбүн.
Эрэйгэ, буруйга
Этирик буолбуттар,
Хамнаска, батталга
Хараара өспүттэр,
Ыҥырар саталаах
Тылларгын истэннэр.
Хатааннаах охсуһуу
Уоттарын сахтылар.
Дьөрбөгөй төлөнүн
Өрүтэ астылар,
Өстөөҕү өһүөннүүр
Өргөһү туттулар.
Оо, Максим! Эн бардыҥ
Ол улуу куоракка
Октябрь уотуттан
Умайбыт сулуска.
Норуотуҥ дьылҕатын
Лениҥҥэ ыйдара.
Күн сирин көмөтүн
Киниттэн көрдөһө,
Самныбат сахаҕар
Саргыны салайса.
Хараҥа дойдугар
Сырдыгы арыйса.
Надежда Андросова
Нам дьонугар
“Дорооболоруҥ доҕоттоор!” –
Эрчимнээхтик эҕэрдэлии,
Намым дьоно эһигинниин
Чаҕылыҥнаан көрөн-истэн.
Максим киирэн кэлистэ.
“Уруй-туску айхал буоллун!” –
Чаҕыл, чэгиэн саҥатыттан
Былатыанын өтө таайан.
Нам дьоно долгуйаҕыт.
Доҕотторбут, эһи, намнар,
Омуоһапкыт кэрэ, истиҥ
Доҕорун дьонун-сэргэтин –
Алгыы-ахта саныаххыт.
Оттон биһиги, таатталар.
Былатыан күндү Максимын
Төлөннөөх өркөн бэйэтин
Эһиэхэ көрөн үөрүөхпүт,
Күүрээҥҥитин сөҕүөхпүт.
Ааттара сэргэ ааттанар,
Революция уот атын
Өрө мөхтөрбүт дьоннорбут
Истиҥ, үтүө сыһыаннарын
Эргитиэҕиҥ, доҕотторбут!
О.
Колосова
Максимныын көрсүһүү
(М.К. Аммосов музейыгар)
Киирэбин... киирэбин Максимҥа.
Тоҕо эрэ олус долгуйан,
Тохтуубун... биир сөкүүндэҕэ.
Ол тохтобул – большевикка,
Кинини ииппит кэрэ дьоҥҥо.
Бу олорор уун-утары,
Эдэр сэбэрэтэ кэрэхсэтэр.
Бүгүн Максим миигинниин
Эрчимнээх эт саастыы.
Хаһан эрэ бу, остуол тула
Тыйыс дьыл сулустара мусталлара.
Революция төрөппүт тыллара
Төлөннөөх Максимҥа ананан
Былатыан уоһуттан көтөллөрө.
Ол тойугу бүгүн эмиэ истэбин,
Оттон түөспэр төлөннөөх сүрэҕим
Тэбиэлиир, олуһун долгуйан,
Тохтуубун мин сөкүүндэҕэ.
Ол тохтобул – Максимҥа.
Чаҕылхай олох туһугар
Охсуспут чулуу дьыалата!
Константин Туйаарыскай
Максим Аммосов
Өлүөнэ көмүөллээх күрүлгэнин,
Кэҕэ этэрин, сибэкки сиккиэрин,
Кэрэхсээн, таптаан улааппыта
Маҥнайгы саха коммунист
Максим Аммосов.
Үчүгэйи өйдүүр, кэрэни кэрэхсиир
Үөлээннээхтэрин мунньуммута,
Үөрэххэ тууһуран туруммута
Маҥнайгы саха коммунист
Максим Аммосов.
Уҥуохтара куодаһыннаах, эттэрэ саастаах
Урутаан уһуктубут уолаттары
Нуучча дьоно доҕор-тэгил оҥостон:
“Маҥнайгы саха эрэттэрэ
Максим Платон” – диэбиттэрэ.
Хотугу очуоһу үрдүнэн көтөр
Хотойдооҕор мынаарда баһыйар
Хотоҕой-табытал үүннэрбитэ
Маҥнайгы саха коммунист
Максим Аммосов.
Батталга олорбут масчыт-отчут
Баппаҕайынан батаччы харбаан
Ильич сирдьит илиитин туппут
Маҥнайгы саха коммунист
Максим Аммосов.
Итии-сылаас илиитин туппутугар
Ильич үтүө өйө, сырдык санаата
Сүрэҕэр тиийэ сүүрүгүрэн испитэ
Маҥнайгы саха коммунист
Максим Аммосов.
Василий
Сивцев
Хатырыкка хаар түһэр
“...Яркий
Максим Аммосов”
Ем. Ярославскай
Хаар түһэр харыйалаах Хатырыкка,
Хаар түһэр хатыҥнардаах Хатырыкка,
Хаар түһэр киэҥ алаастарга. Сыһыыларга,
Хаар түһэр ыраах тунаарар хайаларга.
Хара сир барахсан хаахаланна,
Хахсаахтаах тыалтан харыстанна
Хаар тунал сабыытынан,
Куобах маҥан суорҕанынан
Сир-ийэ арылыйан сырдаан,
Симэх сиэдэрэйин ситэри таҥнан
Алмаас чаҕыл уотунан
Дьирибинии умайда.
Ыалдьыттыы кэлбит саҥа кыыстыы туттан
Дьикти ырбаахытынан көөчүктүү турда.
Манныккэрэ көстүүнү,
Маннык үтүө дьүһүнү
Хас сүүс сыл бэлэхтээбитиҥ буолуой!
Бу кэрэни ким эккирэтэн туойуой.
Маны барытын ким дьүһүйэн хаалларыай!?
Хаһан эрэ маннык күһүҥҥү күн
Саҥа хаарга ойуоххалаан ылан.
Субу хатырык сиртэн барбыта үһү
Үөрэҕи-сырдыгы батыһан
Саха ньургун уола,
Саха кыһыл хотойо,
Чаҕылхай Максим Аммосов,
Коммунист Максим Аммосов!
Леонид Попов
Максим төрөөбүт күнүгэр
Хатырыкка бүгүн тымныы да сымнаата,
Туман да, былыт да кыйданна.
Бугун сүрэх ырыа ыллаата,
Бүгүн тыла да суох тылланна
Бүгүн хатрык бары ыалыгар
Чохоон көйүллэр, алаадьы астанар,
Нам сирин бары ыырыгар-ыллыгар
Бүгүн биир киһи аата ааттанар.
Кини аата эн дууһаҥ, эн сүрэҕиҥ,
Кини аата эн дьылҕаҥ, эн олоҕуҥ.
Бүгүн кини аатын алгыс курдук этэҕин,
Кини аатынан ааттыыгын оҕоҕун.
Үйэлэргэ өлбөт дьоннор үөскүүллэр,
Төрөппүт – оннук уолу Хатырык.
Төрөөбүр күнүн – өрүү чиэстииллэр
Тыыннаахтан тыыннааҕы бу маннык
Хатырык ол чулуу, туйгун уола,
Норуот сүрэҕэ, хаана буолан,
Тэбэр эн түөскэр, тымыргар.
Кини аата эн аргыһыҥ – ханна да сылдьаргар.
Кинини – Чаҕылхай Максим диэн ааттыыллар.
Кини туһунан тойук туойаллар, ырыа ыллыыллар.
Кини бүгүн көстөр эн хараххар:
Кырдьык да Максим чаҕылхай!
Умнуллубат чолбон харахтаах,
Хап-хара, хоп-хойуу баттахтаах.
Максим бүгүн бар дьонугар сылдьар,
Ыал ахсын күндү ыалдьыт.
Кини бүгүн тыл этэр, ырыа ыллыыр,
Кини бүгүн биһигинниин оһуокайдыыр,
Кинини ким “суох” дии саныыр,
Ол – улаханнык алҕаһыыр.
Хатырыкка бүгүн тымныы да сымнаата,
Туман да, былыт да кыйданна.
Бугун сүрэх ырыа ыллаата,
Бүгүн тыла да суох тылланна
Эллэй
Максим Аммосов
Биир кэргэн сүүс омук сүрэҕэ
Эн түөскэр тэбэрин курдуга.
Эн үтүөҥ үйэттэн үйэҕэ
Өрүүтүн ахтылла туруоҕа.
Баай сыабын - батталы өһүлэр
Охсуһуу уоттарын уматан,
Күн Ленин үөрэппит өрүөлэ,
Көппүтүҥ эн улуу Ленаттан,
Өктөөптөн эн трибун куолаһыҥ
Өстөөххө этиҥнии күүрбүтэ,
Өй-сүрэх аайытын Эн тылыҥ
Уот сиэмэ буолбута, үүммүтэ.
Ол тыаттан сандаарар саргыны
Булуна. баай-тот кулута,
Океан оргуйар баалыныы.
Уонунан уоҕуран турбута.
Бүгүн да истэллэр саҥаҕын
Сахалар, киргизтэр, казахтар;
Эн барбыт килбиэннээх суолларгын
Ханнык да тибиилэр саппаттар.
Эн Колчак фронун туорааҥҥын,
Москваҕа, Ильичкэ тиийбитиҥ,
САргылыыр ыйааҕы ылаҥҥын,
Сахаҕа аҕалан биэрбитиҥ.
Караганда таас чоҕун хастара
Эн казах сиринэн хаамарыҥ.
Эн киргиз чабаанын кытары
Ала-Тао хайаҕа тахсарыҥ.
Таптыырыҥ үлэһит киһини,
Кини да таптыыра Эйиигин,
Киниэхэ туох бары кэрэни
Баҕарар этэ Эн сүрэҕиҥ,
О, Максим! Эн ыраҥ барыта
Олоххо чэчирии тэнийдэ.
Казахстан, Киргизтан норуота
Тюльпаннаах истиэптии чэлгийдэ.
Эн саҥаҥ олоҕун кэрэтэ
Олоҥхо тойугар ахтыллар
Кэхтибэт аал-дууптуу киэркэйдэ,
Талаана алмаастыы чаҕыллар.
Эн эдэр саастаргын санатар
Ленаҥ киэҥ хочото, күөх тыалар
Эйиигин ахтыбыт курдуктар,
Санаарҕаан суугунуу тыаһыыллар...
Ол ырыа курдук сир бэртэрэ
Оҕолоон ииппиттэр эйиигин.
Ол иһин сүтүктээн: Кэлээрэй! -
Диэн этэр курдуктар билигин.
- Кэлээрэй! - диэн этэр курдуктар
Илиҥҥи, арҕааҥҥы мырааннар -
Былатыан этэрэ: "Куобахтар
Максимтан хаһан да куоппаттар".
Эн таптыыр Сэргэлээх алааһыҥ
Күөҕүнэн күөгэйэ таҥынна.
Эн күҥҥэ сыламнаан сытаргын
Ол кэмҥэ бэчс чагда аҕынна.
Били эн чаҕыллар эдэргэр
Тыл эппит кулуубуҥ оннугар
Элбэх да этээстээх таас дьиэлэр
Якутскай куораккар турдулар.
Өйдүүгүн: ол кулууп дьонугар
Эн уоттаах тыллары эппиккин:
- Үрүҥ пан урусхал буолуоҕа,
Кыһыл күүс кыайыаҕа! - диэбиккин.
Бу кэмҥэ Эн тыыннаах буолларгын,
Дьэ, эмиэ сценаҕа тахсаҥҥын,
Этиэҕиҥэтэ ээ уруйдаан
Эйэ, дьол кыайыытын туһунан.
Биир кэргэн сүүс омук сүрэҕэ
Эн түөскэр тэбэрин курдуга,
Эн үтүөҥ үйэттэн үйэҕэ
Өлбөккө ахтылла туруоҕа.
П. Ойуунускай
Син-биир буолбаат?!!
Аарт-татай!Алаата оҕолоор!
Аан-ийэ
дайдыбыт үрдүгэр,
Саха
хамначчытын иннигэр
Сардаҥалаах
ааны аһаарыбыт –
Күүрээннээх
мөккүөрү күүрдэммит,
Күүстээх үлэни
үлэлээммит –
Хараҥа олох
халбарыйарын иннигэр
Ханна да
бараммыт
Хара хааммыт
тохторо
Син биир
буолбаат?!!
Сир үрдэ киэҥ
–
Үлэлиирбит
курдук үлэлиэхпит.
Үрүҥнэри кытта
мөккүһүөхпүт...
Өрөгөйдөөх
өрөбөлүүссүйэ иннигэр
Өстөөхтөн өлөр
да буоллахпытына,
Төрөөбүт ийэ
буор сирбитигэр
Төннөн,
өлбөтөхпүт даа? – диэммин
Хомойорбун
билбэппин
Хоргутарбын
көрбөппүн.
Сэссэйэлиисим
идиэйэтигэр,
Соргулаах олох
иннигэр
Ханна да
бардахха,
Хандалы да
кэттэххэ,
Аан ийэ
дайдыбытыттан
Арахсыбыппыт
да иһин,
Уоттаах улуу
модун санаабыт
Уҕарыйыа дии
санаабаппын.
Аар-татай!
Алаата оҕолор!
Аныгы уол оҕо
барахсан
Аан ийэ дайдым
далбарыттан
Арахсар күнүм
кэллэҕэ диэн
Санааҕа-онооҕо
ылларан,
Санньыйыаҕа
дии санаабаппын.
Хайа да сиргэ
барара,
Ханна да баран
үлэлиирэ
Син-биир
буолбаат?!!
Сир үрдэ киэҥ –
Үрүҥү үлтү
тэпсэргэ
Үҥүү, батас
өргөстүөхпүт,
Аймах-билэ
дьоннорбутуттан
Араардахтара
абатын диэммит,
Хомойуус
баартыйа барахсан
Хотойдуу
хоодуот, хоһуун оҕолоро
Кэнтиккэ да
охтуохпут буоллар,
Кэрээнэ суох
кэпсэтэр дьон буолуохпут,
Хараҥа олох
халбарыйарын иннигэр
Ханна да
сылдьаммыт
Хааммыт тохторо
Син-биир
буолбаатнь?!!
Сир үрдэ киэҥ –
Аан-ийэ
дайдыбытыттан
Арахсыбыппыт
да иһин,
Уоттаах улуу
модун санаабыт
Уҕарыйа дии
санаабаппын.
1919 с. Казанка
С.
Джусуев
С. Тарасов тылбааһа
Аммосов аатынан болуоссакка
Аргыый аҥааттар
Лена – өрүс дириҥэ,
Айгыстар арыый
Лена – өрүс киэҥэ,
Биһиги устабыт
Ала-Тоо поэттара,
Бигиир курдук
долгулдьутар борокуот ааллара.
Кини оргулун
оргуйа көрсөр Лена,
Күлэргэ эрэ
айыллыбыт курдук кини иэнэ.
Устан иһэбит
биһиги ол-бу туһунан кэпсэтэ,
Умсулҕаннаах күндү
Иссык-Кулбут кэриэтэ.
Доҕордуу дьон
биһиги тардан кээстибит –
Доллоһуйа кутуллар
дьол-соргу тойуга.
Бүгүн сахалар
киргизтии ыллыылларын истэбит,
Биһиги да сахалыы
ыллыырбыт син тахсар курдуга.
Ала-Тоо норуота
хаһан да умнубат –
Аммосов диэн саха
аатырта аар-саарга.
Аймах-билэ дьон
ырыата уостубат
Аммосов аатынан
борокуот аалга.
Комментариев нет:
Отправить комментарий