Исидор Барахов төрөөбүтэ 125 сыла

Исидор Барахов олоҕо - хаартысканан

Саха уһулуччулаах государственнай уонна политическай салайааччыта, талааннаах учуонайа уонна экономиһа Исидор Никифорович Барахов (Иванов) төрөөбүтэ 125 сыла

Төрдө-ууhа

1898 сыллаахха урукку ааҕыынан тохсунньу 31, аныгынан олунньу 13 кунугэр Үөhээ Бүлүү улууhун Харбалааҕар сүөһү иитиитинэн дьарыктанар сэниэ ыалга төрөөбут. Аҕата Иванов Никифор Иванович (Бараах уола Ньалбаахаан Микииппэр) - дьадаҥы уола, бэйэтин хара куүһүнэн уонна үлэтинэн байбыт-тайбыт киhи. 

Саха биллиилээх устуоруга Е.Е. Алексеев суруйарынан байарыгар үс суолу тутуспут - хаарты, сир оҥорон бурдук ууннэрии уонна сүөhү иитиитэ. Ийэтэ Өлөөнө Өргүөт нэhилиэгин Арбаҕастаах аҕатын ууhуттан төрүттээҕэ. Бу ыал оҕо өлүүлээх буолан Исидор төрөөбүтүгэр оччотооҕу сиэринэн абааhыттан куоттаран үс сыл ийэтин аймахтарыгар Баhылай Наҕабыыhыннаахха (Чэччэйдээххэ) Өргүөккэ үс сыл ииттэрбиттэрэ. Онтон ыалга иккис уол Дьуона төрөөбүтэ, оҕолоругар ханыы гынаары элбэх оҕолоох аймахтарыттан өссө биир уолу Анньыыhыны ииттэ ылбыттара.

Үөрэх

Монастырев учууталга аан бастаан үөрэммитэ. Бу үөрэнэр сылларыгар убайынаан Аньыыhынныын атыыhыт Дьөгүөр (Георгий) Батаакапка олорбуттара. Батаакаптар кыыстара Мусялыын, уоллара Серафимныын улааппыттара.

12 саастаах Исидор 1910 с. Бүлүү куорат начальнай училищетыгар киирбитэ. Училище 1913 сыллаахха урдуку училище статуhун ылбыт. 1914 с. бутэрбитэ. Бу сылларга аҕата уруккуттан билсэр атыыhыта Николай Расторгуев дьиэтигэр олорбута. Исидоры кытта оччоҕо Степан Аржаков, Степан Гоголев, Николай Бубякин, Дора Жиркова, Муся Потапова, Дмитрий Очуров, Георгий Павлов, Г. А. Шадрин, А. П. Егоров, Степан Иванов о.д.а. үөрэммиттэрэ. Училище дириэктэринэн Попов Иван Васильевич, оттон 1912 сыллаахтан математика уонна физика учууталынан А.Е. Кулаковскай (Өксөкүүлээх Өлөксөй) үлэлээбитэ. П.Х. Староватов, эдэркээн Марк Жирков учууталлыыллара. 1912 с. кылгас кэмҥэ нуучча тылын Сэмэн Новгородов үөрэтэ сылдьыбыт. 1914 с. ахсынньытыгар үөрэҕин бүтэрэн баран Расторгуевка үлэлээбит. Бу сылдьан тохсунньуга Дьокуускайдааҕы учууталлары бэлэмниир сэминээрийэ дириэктэригэр үөрэххэ киирэр туhунан көрдөhүү туhэрбит. Күhүн Үөhээ Бүлүү быраабатыгар дьыаланы устааччынан үлэлээбит, онтон сыылынай Т.П. Алфер сүбэтинэн земскэй сэтээтэл Г.Ф. Корякиҥҥа суруксутунан киирбит. Бу киhи дьиэтигэр олорбут, онтон кинини кытта 1915 с. күhүн Дьокуускайга барсыбыт уонна семинариятыгар киирбит.

Семинарияҕа Аммосов Максимныын, Аржаков Степанныын уо д.а. кытта, барыта 17 буолан киирбиттэрэ. Биир сыл аҕа Платон Слепцов (Ойуунускай) үөрэнэрэ. Үөрэнэ сылдьан литература куруhуогар сылдьар, кэлин салайар эбит, 1917 сыл санатыгар С. Аржаковтуун Булуу землячествотын тумсуутун тэрийбиттэрэ биллэр. Оттон "Е. М. Ярославскай революционнай куруhуогар дьарыктаммыта" диэн этии билиҥҥи кэмнэ саарбахтанар. Исидор кэлин бэйэтэ суруйбутунан "1917 сыл олунньуга дылы политическай боппуруостарга биhиктээх кыhыл оҕо" эбит. Баартыйа докуменнарыгар Барахов бассабыык баартыйа чилиэнинэн 1917 сыл балаҕан ыйыттан буолбута туоhуланар.

Уустук кэм кэлэн Бараховтаах сэминээрийэни бутэрэр сылларыгар үөрэхтэрэ быста-быста салҕаммыта. Үс сыллаах үөрэхтэрин 1918 с. муус устарга түмүктээбиттэрэ. Бу сыл биллэрин курдук Арассыыйаҕа Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолан, саҥа былаас дойдуга кимиилээхтик хааман испитэ . Саха сирэ саҥа былааhы билиммэтэҕэ. Онон уларытыы күүрээнигэр киирбит эдэр дьон Бараховтаах бастаанньаҕа бэлэмнэнэн барбыттара, кистэлэҥ хаhыаты таhаараллара, сэп-сэбиргэл хомуйаллара.

Тылга сыhыаннаах үлэтэ

1920-с сыллардаахха саха алпаабытын, суругун сокуонун чуолкайдааhыҥҥа, саха тылын үөрэтиигэ, сайыннарыыга, үрдүк таhымҥа таhаарыыга, киниэхэ государственнай тыл анал туругун иҥэриини ситиhиигэ боччумнаах кылааты киллэрбитэ. Холобур, биир "Сахатытыы уонна нуучча тыла" диэн ыстатыйатыгар маннык салаалар бааллар:

Сэбиэскэй государcтвенность уонна тыл

Бу туhунан РКП XII сийиэhэ туох диэбитэй?

Сахатытыы - бу партия сийиэстэрэ олоххо дьиҥнээхтик киириилэрэ.

Ленин бу боппуруоска туох диэн үөрэппитэй?

Сахалыы суруг-бичиги сайыннарыы наада дуо?

Нуучча тылын оруола уонна миэстэтэ

Сахатытыы наадалаах.

Оттон "Тыллар тэн бырааптаах буолуулара" диэн ыстатыйаҕа Исидор Никифорович тыллар бырааптарын, сахатытыы туhунан сиhилии суруйар, сахатытыы - нуучча тылын үтүруйүү буолбатаҕын бэлиэтиир.

1926 с. Алампаны уонна Кундэни кытта Азербайджаан киин куоратыгар Бакууга буолбут Бутун Сойуустааҕы Түүр I сийиэhигэр кыттыбыта. Манна анаан "Саха алпаабытын туhунан" диэн тезистэри суруйбута.

Сахалартан бастакы экономист-учуонай.

1923 с. онорбут дакылаатыгар тыа хаhаайыстыбатын өрө көтөҕүү, кустарнай уонна ремесленнэй производствоны сайыннарыы, кыhыл көмүhү уонна күндү таастары хостооhун туhунан, Саха сирин бородууксуйатын онорон таhаарыыны улаатыннарыыга хаhаайыстыбаннай бэлиитикэ сүрүн хайысхаларын быhаарбыта.

"Саха өрөспүүбүлүкэтин промышленноhа, суола-ииhэ уонна инникитэ" диэн ыстатыйатыгар сиртэн хостонор баайдары суолу-ииhи тупсардахха толору көдьүүстээхтик туhаныахха сөп диэбитэ. Иркутскайтан Уус-Кукка диэри тимир суол салаатын, Дьокуускайтан Амуурдааҕы тимир суол Рухолово (Большой Невер) станциятыгар диэри массыына суолун бырайыактааhын уонна тутуу, Дьокуускай - Охуоскай суолун чөлүгэр туhэрии, Өлүөхүмэ өрүhү күрбэ таастартан босхолоон онон Могоча тимир суол станциятыгар тахсар туhунан боппуруостары туруорбута. 1923 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр Үлэ уонна Оборуона Сэбиэтигэр ыыппыт суругар Өлүөнэ өрүс пароходствотын тэрийиини туруорсубута.

Бэлиитикэ

1921 сыллаахха хомуньуус баартыйа X-с сийиэhигэр Саха сириттэн куоластыыр бырааптаах соҕотох дэлэгээт быhыытынан кыттыбыта (иккис дэлэгээт Былатыан Ойуунускай совещательнай куоластаах этэ). Бу сийиэс Москубаҕа Кириэмилгэ кулун тутарга буолбута. Киин хонтуруоллуур хамыыhыйа дакылаатын, профсоюзтар үлэлэрин, разверстканы продналогунан уларытыыны, омуктар ыккардыларынааҕы сыhыаны, баартыйа сомоҕо буолуутун, анархо-синдикалисткай укулуон туhунан боппуруостары дьүүллээбитэ. Бу сийиэскэ Владимир Ленин кыттыбыта. 1921-1924 сс. партия губбюротун секретарынан, САССР Совнаркомун председателинэн улэлээбитэ, партия X, XII, XV сийиэстэрин дэлэгээтэ, ССРС уонна Саха сирин Киин ситэриилээх кэмитиэттэрин чилиэнэ этэ. 1926-1928 сс. партия Саха сиринээҕи баартыйа тэрилтэтин салайбыта.

1928-1933 сс. Кыhыл профессура Институтугар үөрэммитэ. Ону ситиhиилээхтик бутэрэн баран Киин кэмитиэт аппараатыгар тыа хаhаайыстыбатын салаатыгар Илин Сибиир уонна Уhук Илин сиэктэрин сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.

Репрессия

1938 с. олунньу 3 кунугэр дьэндьийэргэ уонна хаайарга НКВД-лар ордер ылбыттара. Архыыпка баар дьыалаҕа ол кэнниттэн 146 хонук иhигэр туох буолбута биллибэт. Бу тухары НКВД хаайыытыгар сытан "буруйун" билиммэтэх буолан доппуруос боротокуола суох диэн Е. Алексеев суруйар. Доппуруос боротокуола бэс ыйын 29 кунуттэн саҕаланар. 1938 с. балаҕан ыйын 15 кунугэр диверсийэҕэ, национализмна, успуйуеннээhиннэ, куорҕаллааhынна буруйдаан ССРС оhуобай боломуочуйалаах үрдүкү байыаннай суута ытарга уурбута. Ол кун суут бириигибэрэ олоххо киирдэ диэн Барахов дьыалатыгар тигиллэн сылдьар, ол аата 40 саастааҕар ытыллыбыта.1956 с. алтынньы 31 кунугэр толору реабилитацияламмыта.

Дьиэ кэргэнэ

Кэргэнэ Черепанова Александра Андреевна 1901 с. Екатеринбургтан төрүттээх. Ииппит уола Ким Черепанов (кэлин Аҕа дойду сэриитигэр өлбүтэ) уонна төрөппүт уола Ярослав (1929). Ярослав Исидорович Андрей уонна Людмила диэн оҕолордоох. Людмила математик, программист. Андрей Ярославович Барахов билим үлэhитэ, Ярослав диэн уоллаах.

Аатын үйэтитии 

Барахов аатынан Үөһээ Бүлүү улууһун киинин оскуолата 1957 сыллаахтан сүгэр. Оскуолаҕа киниэхэ сыһыаннаах стендэ баар, сыл аайы киниэхэ аналлаах уруоктар ыытыллаллар, оскуола туйгун үөрэнээччилэригэр кини аатынан стипендия туттарыллар.

Сэбиэскэй саҕана Үөһээ Бүлүү улууһун бөдөҥ сопхуоһа кини аатын сүгэр этэ.

 И. Барахов аатынан танкер ааттааммыта

Төрөөбүт сиригэр Харбалаахха киниэхэ аналлаах түмэл үлэлиир, Үөһээ Бүлүүгэ уонна Харбалаахха мэҥэ-өйдөбүнньүктэр туруоруллубуттара.

М.К. Аммосов аат. ХИФУ ФЭИ бастыҥ студеннарыгар кини аатынан стипендия олохтоммута.

2014 с. муус устар 27 күнүгэр Дьокуускай куоракка (Киров аат. уулуссаҕа) Исидор Бараховка өйдөбүнньүк туруоруллубута. Дьокуускай куоракка уонна Үөһээ Бүлүүгэ кини аатынан уулуссалар ааттаммыттара. 

По материалам WIKIPEDIA.